वसंतच्या जानेवारी १९७१ च्या अंकात प्रसिद्ध झालेला हा लेख तुमच्यासाठी पुनश्च... चेष्टा व यातायात हे दोन्ही शब्द मूळ संस्कृत असून संस्कृतापासून झालेल्या प्राकृत मराठी आणि हिंदी या दोन्ही भाषांमध्ये आले आहेत. पण त्यांचे अर्थ मात्र वेगवेगळे झालेले आहेत. ‘चेष्टा’ या शब्दाचा मूळ अर्थ हालचाल वागणूक. ‘सदृशं चेष्टते स्वस्या: प्रकृतेर्ज्ञानवानपि’ या गीतावचनाचा अर्थ- ज्ञानी देखील आपल्या प्रकृतीनुसार म्हणजे स्वभावानुसार वर्तन करतो. ‘विविधाश्च पृथक्‌ चेष्टा:’ या गीतेच्या शब्दांमध्येही वेगवेगळे कर्म किंवा आचरण असाच अर्थ दिसतो. पण हिंदी भाषेत चेष्टा याचा अर्थ प्रयत्न, खटपट असा झाला आहे. पं. मालवीय यांनी काशी विद्यापीठासाठी खूप ‘चेष्टा’ केली असे प्रयोग हिंदीमध्ये येतात. मराठीमध्ये ‘चेष्टा’ याचा अर्थ मात्र थट्टामस्करी असा रुढ आहे. प्रथम ‘मर्कटचेष्टा’ म्हणजे माकडाच्या हालचाली. त्या हालचाली विक्षिप्त व हास्योत्पादक असल्यामुळे मराठीमध्ये चेष्टा याचा प्रथम अर्थ हास्योत्पादक हालचाली असा झाला व पुढे सर्वसामान्य थट्टा असा अर्थ निघाला. ‘यातायात’ म्हणजे जाणे-येणे, प्रवास असा मूळ अर्थ. यामुळे हिंदीमध्ये एखाद्या पुढाऱ्याने प्रचारार्थ दौरा व प्रवास केला तर त्याला ‘यातायात’ शब्द लावतात. पण प्रवास हा बहुतांशी त्रासदायक, कष्टप्रद असा असतो. म्हणून मूळ प्रवास अर्थ जाऊन मराठीमध्ये ‘यातायात’ याचा अर्थ कठीण कष्ट असा रुढ झाला. वृषभ व बैल संस्कृतमध्ये श्रेष्ठ वा बलवान पुरुषाला प्रशंसेची विशेषणे म्हणून ‘पुरुषसिंह’ आणि ‘पुरुषर्षभ’, ‘भरतर्षभ ...
हा लेख पूर्ण वाचायचा आहे? सोपं आहे. एकतर * मोफत सभासदत्व !* ' घ्या किंवा आपण विद्यमान सभासद असाल तर कृपया लॉगिन करा .
and then add to homescreen
Priyanka Mayur
5 वर्षांपूर्वीलेख छान आहे विशेषतः ढालगज भवानी या शब्दाचा अर्थ कळाला याचा आनंद जास्त आहे 😊
Ninad Acharya
8 वर्षांपूर्वीसुंदर लेख...
aparna kelkar
8 वर्षांपूर्वीशब्दांचे जुने अर्थ कळल्यावर आनंद झाला
milindvh
8 वर्षांपूर्वीआजकाल "डोकं खाऊ नको" असा वाक्प्रचार प्रचलित आहे. याचा "खाण्यापेक्षा" नारळ "खवण्याशी" संबंध असावा. "डोकं नको खवू" खवण्याची रीत नष्ट होत चालली, पण अपभ्रंशाने टिकली आहे.
mugdhabhide
8 वर्षांपूर्वीwaparat asalele shabdaprayog v tyanche ugamsthan wachayala maja aali ……